|| वैदिक शास्त्र ||
|| यज्ञ कर्म ||
अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्या दन्न सम्भव:।
यज्ञाभ्दवति पर्ज्यनो यज्ञ: कर्म समुद्भव: ।।
यज्ञ म्हणजे काय?
‘यज्’ धातूचा अर्थ आहे पूजा, संगति (एकत्र येणे), दान.
यज्ञ म्हणजे अग्नीसमोर विशिष्ट मंत्रांनी देवतांचे आवाहन करून हविष्य (आहुती) अर्पण करणे, त्यातून देव, ऋषी, पितर यांचे तृप्तीकरण व लोककल्याण साधणे.
वैदिक शास्त्रांतील संदर्भ
ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद —
चारही वेदांमध्ये यज्ञाचे महत्त्व सांगितले आहे.
मनुस्मृती, शतपथ ब्राह्मण, कात्यायन श्रौतसूत्र या ग्रंथांमध्ये विविध यज्ञांचे विधी दिलेले आहेत.
यज्ञामध्ये देवयज्ञ, पितृयज्ञ, ऋषियज्ञ, अतिथियज्ञ, भूतयज्ञ असे पाच प्रकार सांगितले जातात.
यज्ञाचे उद्दिष्ट
- सृष्टीचे संतुलन राखणे
- पर्यावरण शुद्धीकरण
- देवता, ऋषी, पितर यांचे तृप्तीकरण
- व्यक्तिगत व सामाजिक कल्याण
- मोक्षप्राप्तीसाठी साधना
यज्ञाची प्रमुख अंगे
होमकुंड / यज्ञकुंड –
जिथे अग्नी प्रज्वलित केला जातो.
यज्ञाग्नि –
तीन प्रकार: गार्हपत्य, आहवनीय, दक्षिणाग्नि.
हविष्य / आहुती –
साजूक तूप, समिधा (विशिष्ट लाकूड), धान्य, औषधी वनस्पती.
मंत्रोच्चार–
ऋच, यजुः, साम मंत्रांचे पठण.
ऋत्विक –
पुरोहित वर्ग: होतृ, अध्वर्यु, उद्दात्ता, ब्रह्मा.
यज्ञाचे फायदे
(वैदिक दृष्टीने)
- आध्यात्मिक प्रगती व मोक्षमार्ग.
- वातावरणातील दूषितता नष्ट होते.
- सजीवांच्या कल्याणासाठी ऊर्जेचे प्रक्षेपण.
- मानसिक, शारीरिक स्वास्थ्याची वृद्धी.
- कर्मशुद्धी व ऋणमोचन.
यज्ञकर्माची प्रक्रिया
संकल्प –
यज्ञाचा हेतू सांगणे.
अग्निप्रज्वलन –
विधीपूर्वक अग्नी जागवणे.
देवता आवाहन –
विशिष्ट देवतेसाठी मंत्रांनी आमंत्रण.
मंत्रोच्चारासह आहुती –
हविष्य अग्नीमध्ये अर्पण करणे.
पूर्णाहुती –
सर्व देवतांचे पूजन व आभार.
शांतिपाठ –
जगातील सर्व प्राण्यांच्या कल्याणाची प्रार्थना.
यज्ञांचे प्रकार
(वैदिक काळातील)
नित्य यज्ञ—
दररोज करायचे यज्ञ (अग्निहोत्र, दर्शपौर्णमास, आग्रयण).
काम्य यज्ञ —
विशिष्ट फलासाठी (पुत्रकामेष्ठी, सर्वकामेष्टी, राजसूय, अश्वमेध).
प्रायश्चित्त यज्ञ —
पापपरिहारासाठी.
सामाजिक यज्ञ —
जनकल्याणासाठी (सार्वजनिक सत्यनारायण यज्ञ, रुद्रयज्ञ, दुर्गायज्ञ).
वैदिक महत्त्व
- यज्ञो वै श्रेष्ठतमं कर्म — यज्ञ हे श्रेष्ठ कर्म आहे (भगवद्गीता ४.२३).
- यज्ञाशिवाय देवता संतुष्ट होत नाहीत.
- यज्ञातूनच वर्षा, अन्नवृद्धी, सृष्टीचक्र चालते (गीता ३.१४).