|| वैदिक शास्त्र ||

|| वैदिक विवाह संस्कार ||

गर्भाधानमतश्च पुंसवनकं सीमन्तजाताभिधे |

नामाख्यं सह निष्क्रमेण च तथा चान्नाशनं कर्मच |

चूडाख्यं व्रतबन्धकोऽप्यथ चतुर्वेदव्रतानां पुरः |

केशान्तः सविसर्गक:परिणयः स्यात षोडशी कर्मणाम् ||

वैदिक विवाह संस्कार – सविस्तर माहिती

विवाह संस्कार हा हिंदू धर्मातील सोळा संस्कारांपैकी (षोडश संस्कार) एक महत्त्वाचा संस्कार आहे. वैदिक परंपरेनुसार विवाह केवळ दोन व्यक्तींचा संसार सुरू करण्याचा करार नसून, तो एक धार्मिक, सामाजिक आणि आध्यात्मिक बंध आहे. यामध्ये यज्ञ, मंत्र, आणि विधींच्या माध्यमातून वर, वधू आणि त्यांच्या कुटुंबांची देवांसमोर प्रतिज्ञा घालून एक नवा जीवनसंस्कार सुरू केला जातो.

विवाह संस्काराचा उद्देश

दोन व्यक्तींना, त्यांच्या शरीर, मन आणि आत्म्याला पवित्र बंधनात बांधणे.
धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष या चार पुरुषार्थांपैकी तीन (धर्म, अर्थ, काम) पूर्ण करण्याचा प्रारंभ.
पुढील पिढी (संतती) घडवून वंशाचा आणि संस्कृतीचा विस्तार.

विवाह संस्काराची मुख्य रचना

वैदिक विवाह संस्कारात अनेक पद्धती आहेत (उदा. ब्रह्मविवाह, गंधर्वविवाह), पण ब्राह्मणधर्मप्रणीत विवाहात यज्ञ आणि सप्तपदी हे मुख्य भाग आहेत.

मुख्य टप्पे:

सीमान्त पूजन
मधुपर्क
कन्यादान
सप्तपदी (सात फेऱ्या)
अग्निपरिक्रमा
मंगलाष्टक आणि आशीर्वाद

विवाह विधीची सविस्तर प्रक्रिया

मांगलिक कार्यांची तयारी

विवाहापूर्वी वर आणि वधूच्या घरी मंगलकार्य: हल्दी, वरात स्वागत, पूजन.

विवाहमंडप शुद्धी आणि स्थापना

मंडप, विवाहपीठ शुद्ध करून, कुंभ, मंगलकलश, यज्ञकुंड सजवणे.

वर पूजन आणि स्वागत

वराला देववत मानून त्याचे पूजन, फुलांनी स्वागत.

कन्यादान (कन्येचा हात देवाच्या उपस्थितीत वराला देणे)

वडील (किंवा पालक) म्हणतात:

अग्निपरिक्रमा (होम, आहुती, अग्निपूजन)

यज्ञकुंडात अग्निस्थापन करून होम केला जातो, समिधा आणि आहुती देण्यात येते.

सप्तपदी (सात पावले)

हे विवाहाचे सर्वात महत्त्वाचे टप्पे आहेत. वर-वधू सात पावले चालतात आणि प्रत्येक पावलावर विशिष्ट संकल्प करतात:

अन्नसमृद्धी
आरोग्य
संपत्ती
सुख
संतती
मैत्री
एकता

या सात पावलांनीच विवाह पूर्ण मानला जातो.

मंगलसूत्र आणि सिंदूरधारण

वर वधूला मंगलसूत्र घालतो आणि तिच्या मस्तकावर कुंकू लावतो.

मंगलाष्टक आणि आशीर्वाद

सर्व उपस्थित मंडळी मंगलाष्टक म्हणतात आणि नवदांपत्यावर अक्षता टाकून आशीर्वाद देतात.

मंत्र आणि यज्ञाचे महत्त्व

वैदिक विवाहात सर्व विधी यजुर्वेद व ऋग्वेद यांतील मंत्रांनी केले जातात. यज्ञाच्या साक्षीने हे कर्म पार पडल्यामुळे विवाह केवळ सामाजिक करार न राहता धार्मिक संलग्नता प्राप्त करतो. अग्नीला साक्षी मानून नवदांपत्याने आयुष्यभर एकमेकांचे सहचर होण्याचा संकल्प करणे हे मुख्य आहे.

विवाह संस्काराचे तत्त्वज्ञान

सहजीवन: एकमेकांवर प्रेम, विश्वास, आणि समर्थन.
धर्मपालन: कर्तव्यांची पूर्ती.
संततीचा विकास: योग्य संस्कारांनी पुढील पिढी घडवणे.
सांस्कृतिक वारसा: वेद, ऋषींपासून चालत आलेला धर्म आणि परंपरा पुढे नेणे.

आज अनेक विवाह सोहळे थोडक्यात केले जातात, परंतु पारंपरिक वैदिक विवाह विधी अजूनही खूप मोठ्या प्रमाणावर ब्राह्मण, वैश्य, क्षत्रिय आणि अन्य हिंदू समाजांत पाहायला मिळतात, विशेषतः मोठ्या धार्मिक कुटुंबांत आणि गावांमध्ये.