|| उपनयन संस्कार ||

उपनयन संस्कार (उपनयन = जवळ नेणे; संस्कार = शुद्धिकरण व घडवणूक) हा वैदिक परंपरेतील एक महत्त्वाचा संस्कार आहे, ज्याला यज्ञोपवीत संस्कार किंवा मुनिब्राह्मण संस्कार असेही म्हणतात. हा संस्कार मूलावर वेदाध्ययनाचा अधिकार प्रदान करतो आणि तो द्विजत्व (दुसरा जन्म) प्राप्त करतो असे मानले जाते.

•  उपनयन संस्काराचा उल्लेख मनुस्मृती, गृह्यसूत्रे, धर्मशास्त्रे यामध्ये आहे.
•  यज्ञोपवीत (जानेऊ) धारण करून ‘गायत्री मंत्र’ चा अधिकार प्राप्त होतो.
• सामवेद, ऋग्वेद, यजुर्वेद – कोणत्या शाखेचा अभ्यास करायचा हे ठरवले जाते.
• गुरु शिष्याला ‘सावित्री उपदेश’ (गायत्री मंत्र) देतो.

• ब्रह्मचर्याचे पालन.
• सत्य बोलणे, संयम राखणे.
• गुरुचे वचन पाळणे.
• स्वाध्याय (स्वतःचा अभ्यास).
• प्रातःस्मरण, संध्यावंदन.

• मन, वाणी, शरीराची शुद्धी.
• आत्मसाक्षात्काराचा प्रारंभ.
• शिष्य आणि गुरु यांचे पवित्र नाते.